Sikorski Władysław Eugeniusz, pseud. i krypt.: Władek, Władek Lwowski, Orliński, Eugeniusz Skierski, Karol Pomorski, gazda, Strażnica, Eugeniusz Strażnica (1881–1943), generał broni WP, polityk i mąż stanu, prezes Rady Ministrów, naczelny wódz. Ur. 20 V w Tuszowie Narodowym pod Mielcem, był trzecim dzieckiem Tomasza (zm. 1885), organisty i nauczyciela szkoły ludowej, i Emilii z Albertowicz-Hawrowskich.

S. uczęszczał w l. 1893/4–1896/7 do gimnazjum w Rzeszowie, następnie krótko do rzeszowskiego seminarium nauczycielskiego oraz od r. szk. 1899/1900 do gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, gdzie w r. 1902 zdał maturę. W czasie nauki w seminarium zaopiekował się nim dyrektor seminarium Julian Zubczewski, który wraz z żoną Olgą adoptował Helenę, przyszłą żonę S-ego. Od t. r. S. studiował na Wydz. Dróg i Mostów Szkoły Politechnicznej we Lwowie i uzyskał tam w r. 1908 dyplom inżyniera budownictwa wodnego. Od 30 IX 1909 pracował w Dep. dla Budowli Wodnych c.k. Namiestnictwa we Lwowie, biorąc m.in. udział w przygotowaniach do regulacji Wisły.

W latach nauki w szkole średniej S. brał udział w pracach tajnych organizacji samokształceniowych i Tow. Szkoły Ludowej (TSL), na pierwszym roku studiów został sekretarzem technicznego koła TSL, a w r. 1904 jego prezesem. Po rozpoczęciu studiów przyjęto go do związanego z Ligą Narodową Związku Młodzieży Polskiej («Zet»). Najprawdopodobniej zerwał z nim w r. 1905 i wstąpił wówczas do Związku Odrodzenia Narodu Polskiego (ZONP), tajnej organizacji młodzieżowej, powstałej we Lwowie w r. 1904, która stawiała sobie za cel m.in. wspomaganie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) poprzez kształcenie jej kadr bojowych w ramach «kółek milicyjnych». Po odbyciu w l. 1904–5 jednorocznej służby wojskowej w Sankt Pölten koło Wiednia otrzymał stopień podporucznika rezerwy. Od r. 1906 prowadził w «kółkach milicyjnych» wykłady z zakresu taktyki wojskowej, na które uczęszczali m.in. Marian Kukiel i Kazimierz Sosnkowski. Równocześnie, w l. 1906–8, był przewodniczącym Wydziału Tow. Bratniej Pomocy słuchaczy Szkoły Politechnicznej we Lwowie (m.in. przyczynił się wtedy do budowy domu studenckiego). Był też inicjatorem zorganizowania na uczelni w r. akad. 1906/7 cyklu odczytów Stanisława Brzozowskiego i bronił go przed zarzutami o malwersację. W r. 1908 wziął udział w tajnym zjeździe polskiej młodzieży postępowej w Zurychu, jako reprezentant lwowskich techników.

Koniec studiów zbiegł się ze zwiększeniem udziału S-ego w poczynaniach niepodległościowo-powstańczych. W r. 1908 wraz z K. Sosnkowskim organizował Związek Walki Czynnej (ZWC) i wszedł w skład jego Rady Głównej i Wydziału, a po podjęciu przez ZWC postanowienia o powołaniu legalnej organizacji paramilitarnej – był głównym jego realizatorem na terenie Galicji wschodniej. Został prezesem Wydz. Związku Strzeleckiego utworzonego w r. 1910, prowadził dla jego członków wykłady i opracował podręcznik pt. Regulamin musztry Związku Strzeleckiego i elementarna taktyka piechoty (Kr. 1911). Wiosną 1911 wraz z Józefem Piłsudskim, Sosnkowskim, Kukielem i Włodzimierzem Momentowiczem uczestniczył w rozmowach z przywódcami «Zarzewia» dotyczących zespolenia związków strzeleckich i Polskich Drużyn Strzeleckich. Ten sam cel przyświecał wysuniętej przez niego w r. 1912 inicjatywie utworzenia Polskiej Federacji Strzeleckiej. W dn. 25–26 VIII t.r. wziął udział, jako reprezentant powstałego we Lwowie w r. 1910 Polskiego Stronnictwa Postępowego, w zakopiańskim zjeździe antyrosyjskich organizacji niepodległościowych Królestwa i Galicji. Był jednym z trzech przewodniczących obrad, popierał koncepcje Piłsudskiego, m.in. pogląd, że nie jest celowe pozyskiwanie dla organizacji strzeleckich Polaków – oficerów zawodowych armii austriackiej. Wspólne z Piłsudskim stanowisko zajął również na zebraniu w Wiedniu 10 XI 1912, na którym utworzono Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (od 1 XII 1913 Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych ). S. objął w niej funkcję referenta spraw wojskowych. W maju 1913, po złożeniu przez Piłsudskiego urzędu komendanta głównego całości ruchu strzeleckiego, S. i Michał Sokolnicki zostali kontrolerami powstałego Wydz. Wojskowego KSSN. Wraz z Feliksem Młynarskim i Witoldem Jodko-Narkiewiczem wchodził S. w skład komisji przygotowującej kongres KSSN, a w czasie jego obrad (30 XI – 1 XII 1913) opowiadał się za wnioskiem Piłsudskiego o podporządkowanie KSSN Polskiego Skarbu Wojskowego. Równocześnie działał S. w sferze przedsiębiorczości prywatnej, w budownictwie oraz w handlu polami i obiektami naftowymi. W r. 1913 został mianowany porucznikiem.

Po zabójstwie (28 VI 1914) arcyks. Franciszka Ferdynanda w Sarajewie S. przerwał spędzany w Belgii urlop, powrócił do Galicji i wziął udział w posiedzeniach KSSN 27 i 29 VII 1914, w czasie których opowiadał się za uzgodnieniem poczynań z władzami państwowymi. Dn. 5 VIII został zmobilizowany, ale już 8 VIII wyreklamowany przez KSSN, zameldował się 9 VIII w Miechowie u Piłsudskiego, który mianował go komisarzem pełnomocnym fikcyjnego Rządu Narodowego na Galicję. W złożonym 12 VIII austro-węgierskiej Naczelnej Komendzie Armii memoriale S. zaproponował uformowanie Polskiego Korpusu Posiłkowego, złożonego z dwóch legii, opartych na tych samych siłach ludzkich co kompanie strzeleckie, podległego «władzy politycznej polskiej», podkreślając przy tym potrzebę wykorzystania wiedzy fachowej, zdolności i popularności Piłsudskiego. Po spotkaniu z Piłsudskim i Sosnkowskim 13 VIII w Jędrzejowie, alarmował prezesa Koła Polskiego, Juliusza Lea, o groźnym położeniu kompanii strzeleckich i wraz z Sokolnickim i Ignacym Daszyńskim zabiegał o porozumienie między KSSN a Kołem Polskim. Po utworzeniu Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) S. został szefem Dep. Wojskowego (DW) Sekcji Zachodniej. W pierwszych miesiącach wojny S. kontynuował ścisłą współpracę z Piłsudskim; tolerował rozbudowę dowodzonego przez niego 1.p. Legionów kosztem innych jednostek legionowych, wspierał akcję tworzonych z jego inspiracji w Królestwie Komisariatów Wojskowych, a następnie efemerycznej Polskiej Organizacji Narodowej. Popierał podjęte we wrześniu 1914 próby oparcia działań irredentystycznych o Niemcy i udał się z W. Jodko-Narkiewiczem do Berlina w celu uzyskania uzbrojenia dla legionistów i zgody na prowadzenie werbunku do Legionów na terenach Królestwa zajętych przez Niemców. Być może w następstwie fiaska tych prób S. uznał, że wariantem optymalnym jest szukanie oparcia w Austro-Węgrzech, co w niedalekiej przyszłości doprowadziło do jego otwartego konfliktu z Piłsudskim.

Tymczasem 30 IX S. został mianowany podpułkownikiem i dowódcą 4. pp Legionów. Ostatecznie jednak S. nie przyjął tej funkcji i pozostał na stanowisku szefa DW, przy czym zakres jego obowiązków uległ szybko poszerzeniu. Po 9 X zaczął organizować Szkołę Podchorążych w Krakowie i został jej pierwszym komendantem. Po zmianach w strukturze NKN, wywołanych rozłamem w Legionie Wschodnim i wystąpieniu z NKN endeków, kierowany przez S-ego DW przejął po 22 XII prowadzenie werbunku i organizowanie pododdziałów legionowych również w Królestwie. S. dążył do zwiększenia zakresu werbunku, ograniczonego rozkazem naczelnego dowództwa austriackiego do jednego batalionu zapasowego. Do rozejścia się z Piłsudskim, do którego doszło po zajęciu w sierpniu 1915 przez Niemców Warszawy, S. starał się kierować ochotników do I Brygady Legionów. Patronował także podejmowanym przez Biuro Prasowe DW, kierowane przez Stanisława Kota, próbom prowadzenia działalności zewnętrznej, w państwach centralnych i neutralnych.

Ugruntowanym ostatecznie po wrześniu 1914 przekonaniom o zasadności szukania głównego oparcia dla polskich poczynań niepodległościowych w Austro-Węgrzech i o niezbędności rozbudowy własnych sił zbrojnych jako warunku ich powodzenia, S. pozostał wierny co najmniej do początków 1918 r. Narażało go to na wzmagające się od lutego 1916 ataki, dość często niewybredne, ze strony Piłsudskiego i jego zwolenników, opowiadających się za prowadzeniem polityki bardziej elastycznej, uwzględniającej zmieniające się w latach wojny położenie sprawy polskiej. Jakiś też wpływ na te ataki wywierała zapowiadająca się już wówczas rywalizacja o przywództwo. W marcu 1916, wykorzystując podporządkowanie swym wpływom wszystkich brygad legionowych, po utworzeniu z jego inicjatywy Rady Pułkowników, Piłsudski wysunął postulat likwidacji DW, powierzenia werbunku Polskiej Organizacji Wojskowej i przejęcia kierownictwa politycznego w Królestwie przez Centralny Komitet Narodowy. W lipcu na polecenie Piłsudskiego jego zwolennicy opuścili DW i podległe mu posterunki werbunkowe, a 20 VIII dowódcy brygad legionowych poparli postulat likwidacji DW. Zbiegło się to w czasie z inauguracją nowej wobec sprawy polskiej polityki państw centralnych, której rezultatem było przekształcenie Legionów w Polski Korpus Posiłkowy (PKP) i wydanie Aktu 5 listopada 1916 ustanawiającego Król. Pol. S. tymczasem 8 VIII został mianowany pułkownikiem i objął na własne życzenie dowództwo 3. pp Legionów, zachowując jednak formalne stanowisko szefa DW. Po ogłoszeniu Aktu 5 listopada brał udział w pertraktacjach austriacko-niemieckich w sprawie utworzenia Polskiej Siły Zbrojnej (PSZ), przyczyniając się do uzyskania zgody władz niemieckich na wykorzystanie PKP i Polaków – oficerów armii austriackiej jako jej podstawowej kadry. Kierował też nadal akcją werbunkową, od 15 III 1917 jako szef Krajowego Inspektoratu Zaciągu (wg M. Wrzoska od 26 II t.r.). Politycznie związany był z Ligą Państwowości Polskiej, a następnie z Centrum Narodowym, którego był, wg F. Młynarskiego, współorganizatorem.

Po kryzysie przysięgowym w lipcu 1917 S. odrzucił propozycję pozostania w PSZ i 1 XI t.r. objął Dowództwo Uzupełnień PKP w Bolechowie w pow. stryjskim. Po zawarciu traktatu brzeskiego (9 II 1918) i przebiciu się 16 II 1918 części II Brygady przez front pod Rarańczą na stronę rosyjską wydał rozkaz, w którym solidaryzował się z tym czynem. Internowany w Dulfalva, w obozie jenieckim na Węgrzech, był inicjatorem utworzenia przez internowanych Komisji Bratniej Pomocy. Po zwolnieniu z internowania, 1 V powrócił do Lwowa i utworzył tu Tow. Wzajemnej Pomocy b. Legionistów, mające na celu organizowanie kadry wojskowej, wywodzącej się głównie z PKP. Na polecenie Rady Regencyjnej (17 lub 12 X) zaczął prowadzić działalność wojskową na terenie Galicji. Zawiadamiał o tym polską kadrę wojskową w Małopolsce rozkazem organizacyjnym z 22 X, dokonując podziału Galicji na dwa okręgi: jeden we Lwowie na czele z kpt. Antonim Kamińskim, drugi w Krakowie na czele z płk. Bolesławem Roją. Jedynym wszakże skutkiem podjętych przez niego wysiłków organizacyjnych było skupienie w Tow. Wzajemnej Pomocy ok. 200 oficerów, podoficerów i szeregowców z dawnych brygad legionowych.

Dn. 27 X S. został powołany przez Radę Regencyjną na stanowisko szefa sztabu gen. Stanisława Puchalskiego, który miał objąć dowództwo Wojsk Polskich w Galicji i na Śląsku. Dn. 31 X zwołał oficerów b. PKP i polecił kpt. Zdzisławowi Tatar-Trześniowskiemu zorganizować batalion kadrowy, sam zaś udał się do gen. Puchalskiego, przebywającego w Przemyślu. Tam, uniknąwszy dzięki pomocy kolejarzy niewoli ukraińskiej, przyczynił się do zorganizowania skutecznej obrony zachodniej części miasta. Podejmował próby zapewnienia pomocy dla polskich obrońców Lwowa, 10 XI przybył tu samolotem, następnie udał się po nią do Krakowa. Wobec rezygnacji gen. Puchalskiego objął 21 XI stanowisko głównego kwatermistrza w tworzonym przez gen. Tadeusza Rozwadowskiego Dowództwie Wschód.

Dn. 6 I 1919 S. został dowódcą samodzielnej grupy (640 karabinów, 14 karabinów maszynowych i 12 dział), broniącej linii kolejowej pod Gródkiem Jagiellońskim. W wyniku ryzykownego manewru zdobył Bartatów, położony na południowy wschód od Gródka Jagiellońskiego. W czasie ofensywy ukraińskiej, w marcu 1919, dowodził już dywizją piechoty, w kwietniu stoczył zwycięskie boje pod Stawczanami, a w czasie rozpoczętej 15 V ofensywy polskiej i czerwcowej kontrofensywy dotarł na czele dywizji do Zbrucza. Prowadząc działania wojenne przeciw Ukraińcom, S. starał się jednak łagodzić konflikty narodowościowe. Dn. 1 VIII 1919 objął dowództwo Grupy Poleskiej i 9. Dyw. Piechoty (DP) i doprowadził w szybkim czasie do ukrócenia samowoli, pogromów i rabunku ze strony części wchodzących w ich skład pododdziałów. W wyniku przeprowadzonego śledztwa oddał pod sąd 36 oficerów. W październiku 9. DP osiągnęła rubież Ptyczy i Uborci, zajmując odcinek o długości ok. 120 km i skutecznie paraliżując działania zaczepne Armii Czerwonej. Dn. 26 II 1920 S. objął dowództwo operacji pomocniczej pozostającej w związku z przygotowywaną przez Piłsudskiego ofensywą na Ukrainie i doprowadził 5 III do zajęcia Mozyrza i Kalenkowicz. Odciążyło to front na Wołyniu «i osłabiało w sposób naturalny obronność Ukrainy» (Tadeusz Kutrzeba). Dn. 1 IV S. (oceniany przez dowódcę Frontu Litewsko-Białoruskiego gen. Stanisława Szeptyckiego jako «Doskonały bojowy Dca Dywizji pełen energii, inicjatywy») otrzymał stopień generała podporucznika (generała brygady). Dał też już wówczas S. wyraz swym zainteresowaniom sztuką wojenną, pisząc opublikowany w r. 1920 w „Bellonie” (t. 3) artykuł pt. Polesie – jako teren strategiczny.

W czasie wyprawy kijowskiej dowodzona przez S-ego grupa opanowała linię Dniepru, zajmując m.in. stację Rzeczycę, w dn. 11–14 VI przeprowadziła skuteczną kontrakcję w rejonie Czarnobyla. Po załamaniu się frontu polskiego na Ukrainie grupa ta do 29 VI skutecznie odpierała ataki na Mozyrz i Kalenkowicze, a w czasie ofensywy lipcowej Armii Czerwonej toczyła walki o utrzymanie Brześcia. Nie zdołała go obronić, ale opór postawiony na Bugu umożliwił stronie polskiej przeprowadzenie planowanego manewru odwrotowego. Dn. 6 VIII S. został mianowany dowódcą 5. armii, mającej pierwotnie za zadanie obronę odcinka na północ od Modlina, po granicę polsko-niemiecką w Prusach Wschodnich. Podejmując kontruderzenie w kierunku na Nasielsk i Ciechanów, 5. armia od 15 VIII wiązała skutecznie siły 15. i 3. Armii Czerwonej, przyczyniając się do sukcesu, który przyniosło uderzenie znad Wieprza. Dn. 30 VIII S. objął dowództwo 3. armii, prowadzącej od 11 IX skuteczne działania ofensywne na Wołyniu i na Polesiu – 26 IX zdobyła ona Pińsk. Następnie S. objął dowództwo nowej 3. armii, walczącej na północno-wschodnim odcinku frontu polskiego, m.in. zabezpieczającej działania na Wileńszczyźnie. Wg Michała Kossakowskiego, S. należał wówczas do nielicznych wyższych dowódców, na których mógł liczyć Piłsudski.

Dn. 28 II 1921 S. został awansowany do stopnia generała porucznika (generała dywizji), 15 III jako jeden z sześciu generałów otrzymał Order Virtuti Militari 2. kl., a 1 IV zastąpił gen. Rozwadowskiego na stanowisku szefa Sztabu Generalnego. Poza sprawami związanymi z przechodzeniem armii na stopę pokojową, w centrum zainteresowania S-ego znalazły się zewnętrzne aspekty obronności kraju. Opierając się na przedstawionym przez niego referacie Polityka zagraniczna z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa, Rada Ministrów w styczniu 1922 przyjęła uchwałę wytyczającą zasadnicze kierunki polskiej polityki zagranicznej (utrzymanie europejskiego status quo, traktowanie równorzędnie niebezpieczeństwa ze strony Niemiec i Rosji). W swym podstawowym zakresie były one respektowane po 2. połowę l. trzydziestych. Obok Piłsudskiego i Sosnkowskiego S. wykazywał największą aktywność w dążeniach do konkretyzacji i zacieśnienia zawartego w r. 1921 sojuszu politycznego i wojskowego z Francją. Jakkolwiek zwracano uwagę (np. Edward Raczyński) na ujemne cechy jego osobowości (m.in. próżność), to przeważały oceny dodatnie jego umiejętności dowódczych i organizatorskich. W charakterystykach generałów Piłsudski pisał o S-m: «Dowodzić armią będzie łatwo. Jako człowiek znający dobrze stosunki i siły państwowe, nadaje się także jako szef sztabu przy Naczelnym Wodzu, biorącym na siebie całkowite operacje, a także na ministra spraw wojskowych podczas wojny». Lepsze od S-ego oceny uzyskali jedynie Sosnkowski i Edward Rydz-Smigły. Cieszył się S. także popularnością w niektórych środowiskach politycznych, zwłaszcza konserwatywnych i liberalnych. Mógł też liczyć na poparcie części legionistów. Na przełomie l. 1921 i 1922 z jego inicjatywy została utworzona organizacja «Honor i Ojczyzna», działająca niejawnie w korpusie oficerskim. W obliczu zaostrzającego się kryzysu politycznego S. wydał 12 XII 1922 rozkaz podkreślający apolityczność wojska, wywołany najprawdopodobniej obawami przed próbą jego wykorzystania przez część piłsudczyków.

Po zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza (16 XII t.r.) z inicjatywy marszałka sejmu Macieja Rataja S. został prezesem Rady Ministrów (wg niektórych przekazów pamiętnikarskich brana też była pod uwagę jego kandydatura na stanowisko prezydenta RP). Utworzony przez niego rząd, w którym objął też tekę ministra spraw wewnętrznych, w krótkim czasie doprowadził do uspokojenia atmosfery w kraju. Jako szef rządu okazał się politykiem umiejącym się zdobyć na trzeźwą ocenę sytuacji, dostrzegającym wielorakie reperkusje wewnętrznej słabości Polski. Wspierał wysiłki ministra skarbu Władysława Grabskiego zmierzające do zahamowania inflacji marki polskiej i reformy walutowej, zainicjował większe zainteresowanie centralnej i wojewódzkiej administracji państwowej kwestią mniejszości narodowych, starał się odizolować środowiska mniejszościowe skłonne do ugody od elementów irredentystycznych, odegrał również znaczną rolę w uznaniu 15 III 1923 przez Konferencję Ambasadorów polskiej granicy wschodniej. Rząd S-ego został przez Sejm RP obalony 26 V 1923. Mowy i inne materiały z okresu swego urzędowania S. opublikował w książce pt. O polską politykę państwową (Kr. 1923).

Po objęciu władzy przez rząd Wincentego Witosa, dn. 1 VII t.r. uzyskał S. kilkumiesięczny urlop zdrowotny, w czasie którego złożył prywatną wizytę we Francji i także chyba wtedy, na podstawie przepisów o osadnictwie wojskowym, zakupił w miejscowości Parchanie pod Inowrocławiem tzw. resztówkę, gospodarstwo rolne liczące ok. 50 ha. W dn. 30 XI został powołany na stanowisko generalnego inspektora piechoty. W końcu 1923 r. ogłosił projekt ustawy (bądź dekretu) o organizacji najwyższych władz wojskowych (Podstawy organizacji naczelnych władz wojskowych w Polsce, „Bellona” 1923 z. 12), kolidujący z aspiracjami politycznymi Piłsudskiego. Po objęciu 17 II 1924 teki ministra spraw wojskowych w rządzie Władysława Grabskiego S. przekazał ten projekt pod obrady sejmu, przyczyniając się tym do zaostrzenia swych stosunków z Piłsudskim. Nie był to jednak ani jedyny ani zasadniczy powód podjęcia przez Piłsudskiego i jego zwolenników walki z S-m: dostrzegano w nim poważną przeszkodę na drodze do zdobycia władzy. Jako minister spraw wojskowych S. dążył do wzmocnienia siły bojowej armii polskiej, starając się podnieść poziom jej wyposażenia technicznego i wyszkolenia. M.in. z jego inicjatywy zostały w sierpniu 1925 zorganizowane wielkie manewry wojskowe na Pomorzu i na Wołyniu. Podejmował wysiłki na rzecz urealnienia sojuszu wojskowego z Francją i dostosowania go do Protokołu Genewskiego uchwalonego przez Zgromadzenie Ligi Narodów 2 X 1924. W czasie wizyty we Francji na przełomie października i listopada 1924 uzyskał zgodę najwyższych francuskich osobistości wojskowych na nadanie polsko-francuskiej konwencji wojskowej (2 X 1921) postaci jawnej konwencji pn. Accord militaire, uwzględniającej postanowienia tego Protokołu. Sprawa stała się jednak nieaktualna wobec niewejścia w życie Protokołu Genewskiego. S. był inicjatorem powołania do życia dla zabezpieczenia granicy wschodniej Korpusu Ochrony Pogranicza.

Po upadku w listopadzie 1925 rządu Grabskiego S. objął dowództwo Okręgu Korpusu we Lwowie. Utrzymywał nadal liczne kontakty polityczne i poświęcał wiele uwagi ogólnemu stanowi armii. Znalazło to wyraz w opracowanym w lutym 1926 memoriale Uwagi o stanie Armii (ogłoszonym dopiero przez Mieczysława Cieplewicza w r. 1981 w „Wojsk. Przegl. Hist.” nr 1), uzupełnionym wysłanym pod koniec 1926 r. do „Bellony” artykułem pt. Rola wychowawcza Armii (opublikowanym w r. 1993 przez Piotra Staweckiego w „Tekach Hist.”). W początkach 1926 r. nabył S. dziennik „Kurier Polski”, który jednak nie odegrał spodziewanej przez niego roli w kształtowaniu opinii publicznej.

Zamach majowy zastał S-ego we Lwowie, na uboczu głównego teatru wydarzeń. Opowiedział się po stronie legalnych władz RP, mając jednak na uwadze negatywny wpływ toczących się walk na stan bezpieczeństwa państwa, był jednym z rzeczników szybkiego ich zakończenia. Z wydarzeń majowych S. sporządził zapiski (ogłoszone pt. Dziennik (rok 1926) w „Kulturze”, 1981 nr 27–8).

Dn. 19 III 1928 S. został pozbawiony dowództwa Okręgu Korpusu we Lwowie, ale nie zwolniono go ze służby czynnej. Otrzymał status generała do dyspozycji, bez żadnego przydziału służbowego. Do r. 1935 większość energii zużytkował na studia pogłębiające wiedzę w zakresie wojskowości i polityki międzynarodowej. W r. 1928 ukazała się we Lwowie jego na wpół wspomnieniowa praca Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku (ogłoszona również po francusku, Paris 1928), będąca rekapitulacją poglądów S-ego na rolę tej wojny w procesie kształtowania granic i ustroju Polski odrodzonej. Wiele zawartych w niej ocen, zwłaszcza dotyczących roli odegranej przez niego i Piłsudskiego, zbieżnych jest z treścią broszury Józef Piłsudski jako wódz i dziejopis wydanej w pocz. 1926 r. pod pseud. Karol Pomorski. Książkę Nad Wisłą i Wkrą można uznać za rozrachunkową, polemiczną wobec pracy Piłsudskiego „Rok 1920” (W. 1924) i spośród innych poświęconych tej wojnie wyróżniającą się podjęciem wykraczających poza opis działań wojennych zagadnień. Natomiast w późniejszym swym pisarstwie S. obejmuje zainteresowaniami współczesność i przyszłość. Opublikowana w r. 1931 we Lwowie książka Polska i Francja w przeszłości i dobie współczesnej (w wersji francuskiej ukazała się pt. Le probléme de la paix, [Paris] 1931), należała do niepokaźnej w polskiej literaturze politycznej grupy prac, które podejmowały próbę przedstawienia miejsca Polski na arenie międzynarodowej i zarysowania powstałych na tym tle zadań dla polityki polskiej. S. na ogół trafnie ukazał to miejsce, uwydatnił niedogodności położenia Polski, a wskazując na sojusz z Francją jako na kamień węgielny polityki polskiej i pokoju europejskiego, brał pod uwagę jego zawodność. Przedstawionym w tej książce poglądom dawał też wyraz w licznych artykułach, publikowanych na łamach „Kuriera Warszawskiego” i w czasopismach francuskich.

Po układzie monachijskim 1938 r. kładł S. większy niż uprzednio nacisk na potrzebę usunięcia napięć w stosunkach z ZSRR, ale daleki był od myśli wchodzenia z nim w układy sojusznicze. W „Kurierze Warszawskim” 1 I 1939 pisał m.in.: «Przy czynnym współudziale mocarstw zachodnich pożądany jest taki układ stosunków z Rosją, który by zagwarantował nam spokój a równocześnie nie dopuścił do zbolszewizowania Europy». Największy rozgłos przyniosła mu wydana w r. 1934 praca Przyszła wojna. Jej możliwości i charakter oraz związane z nim zagadnienia obrony kraju (W.; przełożona też na język francuski, Paris 1935, rosyjski, Moskwa 1935, angielski, London 1942), zawierająca trafną prognozę przyszłych działań wojennych. W tym najwybitniejszym wówczas w polskiej literaturze wojskowej dziele, i jednym z głównych w światowej, S. eksponował tezę o dominancie w nich manewru: «W przyszłej wojnie – pisał – dążenie do zaskoczenia przeciwnika i do wzmocnienia niespodzianki stanie się regułą postępowania przy układaniu planów bitwy».

Począwszy od r. 1928 S. nawiązał bliższe stosunki z wyższymi wojskowymi i politykami francuskimi oraz z Ignacym Paderewskim. Na przełomie l. 1932 i 1933 był gorącym orędownikiem wysunięcia kandydatury Paderewskiego na stanowisko prezydenta RP. Zaczął też wówczas utrzymywać bliższe kontakty z W. Witosem i innymi więźniami brzeskimi. W dalszym jednak ciągu, chyba do końca r. 1935, żywił nadzieję na powrót do czynnej służby wojskowej. A i później nie tracił nadziei na odegranie znaczącej roli w państwie. Po śmierci Piłsudskiego pisał w swym dzienniku: «Władzy, którą zdobył geniusz [Piłsudski], nie można przekazać w dziedzictwie ludziom małym i miernym. Im większy jej zakres, tym trudniejszą jest do odziedziczenia. Nieraz już w moim życiu zwracano się do mnie w chwilach ciężkich i pod ich naciskiem […]. Nie inaczej będzie i w chwili dzisiejszej. Jeśli będzie źle z Polską – wybije wtedy i dla mnie godzina». Na razie, wobec utrzymującego się w stosunku do niego ostracyzmu ze strony sprawujących władzę w Polsce piłsudczyków, S. wziął udział w podjętej w lutym 1936 próbie konsolidacji całości sił liberalno-demokratycznych, zainaugurowanej spotkaniem w Morges S-ego, Paderewskiego, Witosa i gen. Józefa Hallera. Poza powstaniem w październiku 1937 Stronnictwa Pracy (wyniku zjednoczenia Narodowej Partii Robotniczej, Chrześcijańskiej Demokracji i Związku Hallerczyków), efekty tej próby były nader ograniczone, nawet jeśli w ślad za Henrykiem Przybylskim przyjąć, że w Morges została utworzona tajna organizacja pn. Związek Odrodzenia Rzeczypospolitej, której S. miał być «faktycznym kierownikiem».

W obliczu narastającej groźby agresji S. złożył 24 VIII 1939 Edwardowi Rydzowi-Śmigłemu meldunek o gotowości przyjęcia przydziału bojowego; nie przyniósł on jednak rezultatu. Bezskuteczne okazały się i późniejsze zabiegi podejmowane wielokrotnie do 17 IX. Dn. 7 IX S. opuścił Warszawę i przez Osmolice, majątek rodziców swego zięcia pod Dęblinem, udał się do Lwowa, a stamtąd w poszukiwaniu Kwatery Głównej do Kosowa. W dn. 18 IX przekroczył granicę polsko-rumuńską i po rozmowie z L. Noelem, ambasadorem Francji w Polsce, udał się do Bukaresztu. Tam oddał mu się do dyspozycji attaché wojskowy w Rumunii ppłk Tadeusz Zakrzewski. S. przed wyjazdem 24 IX do Francji pozostawił mu listę osób, głównie z kierownictw Stronnictwa Ludowego i PPS, którym należało ułatwić przedostanie się do Francji. Dn. 28 IX z inicjatywy ambasadora RP w Paryżu Juliusza Łukasiewicza, który postanowił S-ego «zneutralizować», został mianowany dowódcą polskich sił zbrojnych we Francji, mających powstać na podstawie protokołu polsko-francuskiego z 4 IX i umowy z 9 IX 1939.

Dn. 30 IX prezydent Władysław Raczkiewicz powołał S-ego na stanowisko prezesa Rady Ministrów, a 7 XI, po złożeniu rezygnacji przez Rydza-Śmigłego, na stanowisko naczelnego wodza Polskich Sił Zbrojnych. S. objął też stanowisko ministra spraw wojskowych, skupiając w ten sposób w swoich rękach wszystkie podstawowe w czasie wojny ogniwa władzy wykonawczej. Jego pozycję prawno-polityczną wzmacniało ponadto oświadczenie prezydenta o wykonywaniu jedynie w ścisłym porozumieniu z prezesem Rady Ministrów tych przepisów konstytucji kwietniowej, które uprawniały go do działania samodzielnego. Równocześnie jednak wiele czynników pozycję tę osłabiało. Jako naczelny wódz, nie mógł S. wywierać w pełni realnego wpływu na sposób użycia odtwarzanych na Zachodzie Polskich Sił Zbrojnych, gdyż podlegały one strategicznemu i operacyjnemu dowództwu aliantów. W skład rządu S-ego i jego organów wchodziło wprawdzie wiele osób z kręgu Frontu Morges, ale w gruncie rzeczy S. nie dysponował ani na Zachodzie, ani w kraju znaczącym oparciem politycznym. W kraju już na wiosnę 1940 w obiegu masowym znajdowało się powiedzenie: «Im słoneczko wyżej, tym Sikorski bliżej», ale równocześnie główne działające w nim środowiska polityczne dążyły do utrzymania w swych rękach prawa podejmowania dotyczących kraju postanowień. Decyzje S-ego o powołaniu (13 XI 1939) na miejsce Służby Zwycięstwu Polski Związku Walki Zbrojnej (przemianowanego w lutym 1942 na Armię Krajową) i o utworzeniu stanowiska Delegata Rządu na Kraj, w którego gestii miało znaleźć się kierownictwo poczynaniami politycznymi podziemia, spotykały się z dużymi oporami. Działań S-ego nie ułatwiały też dążenia niektórych członków jego rządu, w tym i jego najbliższych współpracowników, do natychmiastowych rozliczeń, również i na drodze sądowej, w stosunku do osób sprawujących władzę w państwie do września 1939. S. kilkakrotnie sprzeciwiał się wnioskowi Jana Stańczyka o postawienie w stan oskarżenia Józefa Becka oraz gen. Tadeusza Kasprzyckiego i gen. Felicjana Sławoja Składkowskiego, niemniej dążenia tego rodzaju przyczyniały się do zaostrzenia opozycji wobec S-ego ze strony znacznej części środowisk piłsudczykowskich.

Na niezwykle trudne opory natrafiał S. w stosunkach z Francją i Wielką Brytanią. Nie udało mu się doprowadzić do uznania ZSRR za agresora. Dopiero 20 IV 1940 rządy tych państw przyjęły wspólną z rządem polskim deklarację stwierdzającą odpowiedzialność Niemiec za popełnione w Polsce zbrodnie. Na niemniejsze trudności napotykał w sprawach związanych z organizacją sił zbrojnych i zapewnieniem Polsce reprezentacji w kierowniczych organach alianckich. Do korzystniejszych zmian doszło po nowych aktach agresji niemieckiej, na wiosnę 1940; dopiero wówczas wysiłki S-ego na rzecz maksymalnej rozbudowy sił zbrojnych zaczęły przynosić poważniejsze rezultaty. Nie dysponował on jednak możliwościami wywarcia wpływu na ich losy w toku kampanii francuskiej (maj–czerwiec 1940). Zarówno w kontaktach z dowódcami francuskimi, jak i w swych wystąpieniach na Radzie Ministrów, starał się podtrzymywać wiarę w szansę powstrzymania ofensywy niemieckiej. Jego nastawienie zmieniło się dopiero po odbytej 17 VI 1940 rozmowie z marszałkiem P. Pétainem, który opowiedział się za kapitulacją Francji. Po przybyciu do Libourne, tymczasowej siedziby władz polskich, S. całość spraw związanych z ewakuacją wojsk do Wielkiej Brytanii powierzył gen. M. Kukielowi, wiceministrowi spraw wojskowych, sam 18 VI odleciał z Józefem Retingerem do Londynu. Następnego dnia spotkał się z premierem brytyjskim W. Churchillem i zdołał uzyskać ustne porozumienie w sprawie organizacji sił zbrojnych w Wielkiej Brytanii i przeniesienia na jej teren władz polskich.

Klęska Francji i utrata większości zorganizowanych na jej terytorium sił zbrojnych wyraźnie osłabiła prestiż S-ego. Dodatkowo miano mu za złe złożenie brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych lordowi E. Halifaxowi projektu memoriału w sprawie stosunków polsko-radzieckich, w którym główny akcent został położony na możliwość utworzenia w ZSRR trzystutysięcznej armii polskiej; pierwotną wersję projektu przygotował 18 VI 1940 korespondent Polskiej Agencji Telegraficznej Stefan Litauer, a ostateczną wersję przekazaną następnego dnia opracował ambasador Edward Raczyński. Projekt tego memoriału został po kilku dniach wycofany przez min. Augusta Zaleskiego. Dn. 8 VII J. Łukasiewicz skierował list do W. Raczkiewicza, w którym zarzucał S-emu de facto zdradę interesów narodowych, a 19 VII Raczkiewicz zwolnił S-ego ze stanowiska premiera, powołując na jego miejsce Augusta Zaleskiego, dotychczasowego ministra spraw zagranicznych. W wyniku interwencji wyższych oficerów, przychylnego stanowiska zajętego wobec S-ego przez Sosnkowskiego, poparcia udzielonego mu przez Radę Narodową i w sposób dyskretny przez rząd brytyjski, Raczkiewicz 25 VII cofnął dymisję S-ego. Dn. 22 VI 1941, wobec osamotnienia Wielkiej Brytanii, mógł S. czuć się jednym z mężów stanu kształtujących losy świata. Podpisana przez niego i E. Beneša 10 XI 1940 deklaracja zbliżała zawarcie bliskiego związku politycznego z Czechosłowacją. Był on pomyślany jako część ogólniejszej koncepcji zabezpieczającej mniejsze państwa Europy, realizacja jego była jednym z celów S-ego już od schyłku 1939 r. W dn. 24 XII 1940 został S. mianowany generałem broni. Dn. 24 III 1941 udał się do Kanady i USA, m.in. w celu nawiązania kontaktów z Polonią kanadyjską i amerykańską, zachęcenia Polaków do zaciągu ochotniczego do WP. Starał się wówczas uzyskać poparcie prezydenta F. D. Roosevelta dla zamysłu federacji środkowoeuropejskiej. Pozostając wierny przekonaniu o potrzebie rozbudowy sił zbrojnych, jako głównego czynnika polityki polskiej, miał także nadzieję, że efektem tej wizyty będzie zwiększenie ich liczebności.

Przekonanie to, obok konieczności liczenia się ze zdaniem sojusznika brytyjskiego, wywarło zasadniczy wpływ na stanowisko S-ego w trakcie rokowań polsko-radzieckich w lipcu 1941, które doprowadziły do układu podpisanego 30 VII z ambasadorem I. Majskim. Na mocy tego układu nastąpiło udzielenie «amnestii» obywatelom polskim więzionym i zesłanym w ZSRR. Nie biorąc pod uwagę możliwości odegrania przez ZSRR decydującej roli w wojnie z Niemcami, S. uważał, w przeciwieństwie do swych oponentów, za wystarczające uznanie w tym układzie za nieważne traktatów radziecko-niemieckich z r. 1939. Rozbudowa Armii Polskiej w ZSRR znajdowała się też w centrum jego uwagi w trakcie rozmów z J. Stalinem w grudniu 1941. Upatrując w jej obecności na froncie wschodnim czynnik sprzyjający normalizacji stosunków z ZSRR, był do czerwca 1942 przeciwnikiem jej całkowitej ewakuacji. Na późniejszą zmianę stanowiska w tej sprawie, obok nacisków generała Władysława Andersa i Brytyjczyków, wpłynęła obawa przed utratą tej Armii w następstwie powodzenia nowej ofensywy niemieckiej. Dążenie S-ego do utrzymania poprawnych stosunków z ZSRR traktowane było przez część polskich środowisk politycznych jako zdrada interesów narodowych. Domagano się jego ustąpienia, nie brakowało też innych prób jego usunięcia. Zbiegło się to z zaostrzeniem stanowiska ZSRR, który od momentu uzyskania sukcesu pod Stalingradem coraz wyraźniej odchodził od ustaleń umowy z 30 VII 1941 i zmierzał do przejęcia inicjatywy w ustalaniu przyszłych losów Polski. W marcu 1942, licząc na uzyskanie poparcia ze strony Roosevelta, S. pojechał ponownie do USA, po raz trzeci przebywał tam od grudnia 1942 do stycznia 1943.

Po podaniu przez Niemców wiadomości o odkryciu w Katyniu grobów pomordowanych oficerów polskich i zwróceniu się przez rząd polski do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z wnioskiem o wszczęcie dochodzeń, ZSRR 25 IV 1943 zerwał stosunki z rządem polskim. Niejako w następstwie tego 17 V rząd czechosłowacki podjął decyzję o «tymczasowym zawieszeniu» rokowań mających wprowadzić w życie podpisany 23 I 1942 układ o przyszłej konfederacji. S. starał się nie tracić nadziei na normalizację stosunków z ZSRR, licząc zwłaszcza na pomoc ze strony Roosevelta. Dawał temu wyraz w czasie swego rozpoczętego w końcu maja 1943 pobytu w Armii W. Andersa na Bliskim Wschodzie, dokąd udał się w związku z ostrą kampanią prowadzoną przeciwko niemu w środowiskach oficerskich (z Andersem na czele), odrzucających jakiekolwiek kompromisowe ułożenie stosunków polsko-radzieckich. S. przeprowadził rozmowy z wielu oficerami i po inspekcji okazał zadowolenie z sytuacji w jednostkach wojskowych; brał jednak pod uwagę usunięcie niektórych oficerów z otoczenia Andersa.

W drodze powrotnej do Londynu 4 VII 1943 S. zginął w katastrofie lotniczej. Samolot, którym leciał, «Liberator ALS 23», wchodzący w skład specjalnej eskadry a pilotowany przez czeskiego lotnika E. Prchala, zaraz po starcie w Gibraltarze wpadł do morza. Hipotezy, wielokrotnie formułowane, że katastrofa ta nastąpiła w wyniku zamachu na życie S-ego (oskarżano o to polskich antagonistów S-ego, a także Churchilla i Stalina) nie znalazły dowodów potwierdzenia. Po uroczystościach żałobnych w Gibraltarze, Plymouth i Londynie S. został pochowany 16 VII na cmentarzu lotników polskich w Newark pod Nottingham. Dn. 17 IX 1993 trumnę z prochami S-ego umieszczono w krypcie św. Leonarda w katedrze Wawelskiej. S. był odznaczony m.in.: Orderem Orła Białego (pośmiertnie), Orderem Virtuti Militari 2. i 5. kl., Orderem Polonia Restituta 1. i 3. kl. oraz czterokrotnie Krzyżem Walecznych. Uniwersytety St. Andrews i w Liverpool nadały mu godność doktora honoris causa.

S. należał niewątpliwie do grona najwybitniejszych polityków polskich XX w. W l. 1915–17 i 1922–6 był przez wielu uważany za głównego rywala Piłsudskiego w walce o przywództwo. Trafną jego charakterystykę zawarł w swym pamiętniku dobrze go znający E. Raczyński. Nie pomijając cechujących S-ego słabości, Raczyński stwierdzał: «należał do ludzi cenionych poniżej swej wartości […] Wyróżniał go i wynosił ponad innych współczesnych przymiot, który zapewniał mu wysoką klasę, a który jest nieodzowny u męża stanu: poczucie rzeczywistości […] Z zadziwiającą łatwością zdobywał ich [wybitnych cudzoziemców] przyjaźń i uznanie i ten cenny nabytek obracał z wielką gorliwością ku pożytkowi ojczyzny».

W czasie wojny powstało wiele utworów poetyckich poświęconych S-emu (m.in. A. Bogusławskiego, J. Hordyńskiego, A. Janty-Połczyńskiego, J. Lechonia, W. Szewczyka). Zagadka śmierci S-ego stanowi jeden z wątków sztuki R. Hochhutha „Soldaten” (1967), oskarżycielskiej wobec W. Churchilla. S. jest także bohaterem powieści Ryszarda Zielińskiego „Wejście w mrok” (W. 1971) i filmu „Katastrofa w Gibraltarze” (1984, reż. Bohdan Poręba). Imię S-ego noszą ulice w wielu miastach Polski, a także Zbiorcza Szkoła Gminna w Hyżnem koło Rzeszowa. W Londynie znajduje się Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego.

W setną rocznicę urodzin S-ego w maju 1981 odbyły się liczne uroczystości w woj. rzeszowskim, m.in. 20 i 21 V ogólnopolska sesja naukowa poświęcona życiu i działalności S-ego, a 22 V odsłonięto tablice pamiątkowe w Nisku i Leżajsku. Został też odsłonięty w Tuszowie Narodowym pomnik S-ego (popiersie). Również w Londynie, w stulecie urodzin S-ego odsłonięto na gmachu Hotelu «Rubens» pamiątkową tablicę z brązu. Dn. 17 IX 1993 w Rzeszowie został odsłonięty pomnik S-ego dłuta Wiesława Bielaka.

Z zawartego w r. 1909 małżeństwa z Heleną z Zubczewskich (zob.) S. miał jedyną córkę Zofię.

Córka Zofia (2 III 1912 – 4 VII 1943) była działaczką Polskiego Czerwonego Krzyża, uprawiała z zamiłowaniem sport jeździecki; w r. 1936 wyszła za mąż za Stanisława Leśniowskiego, inżyniera rolnika; we wrześniu 1939 mieszkała wraz z matką w majątku jego rodziców w Osmolicach w Lubelskiem. W początkach 1940 r. przedostała się do Francji, potem do Anglii, gdzie była szyfrantką (w stopniu komendantki Pomocniczej Służby Kobiet) naczelnego wodza – swego ojca. Zginęła wraz z nim w katastrofie lotniczej w Gibraltarze, jej zwłok nigdy nie odnaleziono.

Karykatura S-ego przez Zdzisława Czermańskiego z r. 1924, w: tenże, Mars w karykaturze, W. 1925 s. 3 (reprod. w: Terlecki O., Generał Sikorski, Kr. 1981 I); Portret przez Jana Skotnickiego z r. 1926 (reprod. tamże); Rys. przez Janinę Konarską z r. ok. 1926; Rzeźba z r. 1943 przez Kanadyjczyka W. Tregora (reprod. tamże, II, frontospis); Generał Sikorski. Premier i Naczelny Wódz, Wybór fotografii: R. Oppman, tekst: B. Wroński, oprawa graficzna: J. L. Englert, London 1981; Terlecki O., Władysław Sikorski 1881–1981 [album], Kr. 1981; – Czachowska, Literatura pol. Bibliogr.; Enc. Wojsk., VII; Działacze Polski „Współcześni”, W. [1928] s. 165–9, 171 (podob.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Naczelni wodzowie i wyżsi dowódcy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, W. 1995; Stawecki P., Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, W. 1994; Who’s who in Central and East-Europe 1935/36, Zurich 1937; Wodzowie Odrodzonej Polski. Życiorysy i portrety opracowane pod redakcją dra M. Nałęcz-Dobrowolskiego, W. 1922; Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich, W. 1917; – Batowski H., Polityka zagraniczna generała Władysława Sikorskiego, 1939–1943, „Przegl. Polonijny” 1981 z. 2; tenże, Polska dyplomacja na obczyźnie 1939–1941, Kr. 1991; tenże, Zachód wobec granic Polski 1920–1940. Niektóre fakty mniej znane, W. 1995; Beauvois Y., Stosunki polsko-francuskie w czasie dziwnej wojny, Kr. 1991; Biegański W., Wojsko Polskie we Francji 1939–1940, W. 1967; Bohusz-Szyszko Z., Działania wojenne nad dolną Wisłą w 1920 r., W. 1931; Böhm T., Z dziejów naczelnych władz wojskowych II Rzeczypospolitej, W. 1994; Brożek A., Polonia w Stanach Zjednoczonych wobec inicjatyw Ignacego Jana Paderewskiego oraz Władysława Sikorskiego w czasie I i II wojny światowej, „Przegl. Polonijny” 1981 z. 2; Budny M., Konflikt Sikorski Sosnkowski na tle umowy polsko-sowieckiej z 30 lipca 1941 r. (czerwiec 1940 – lipiec 1943), „Niepodległość” T. 17: 1985; Bułhak H., Polska – Francja. Z dziejów sojuszu 1922–1939, cz. I (1922–1932), W. 1993; Chojnowski A., Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wr. 1979; Ciałowicz J., Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921–1939, W. 1970; Duraczyński E., Kontrowersje i konflikty 1939–1941, W. 1977; tenże, Rząd polski na uchodźstwie 1939–1945, W. 1993 (fot. wspólna); Garlicki A., Geneza legionów, W. 1964; tenże, Przewrót majowy, W. 1978; Garliński J., Polska w drugiej wojnie światowej, W. 1994; Generał Sikorski. W dziesiątą rocznicę śmierci, Londyn 1954; Generał Władysław Sikorski. Żołnierz i polityk. Materiały na sympozjum poświęcone 100 rocznicy urodzin, W. 1981 (bibliogr.); Hass L., Z socjalnych źródeł przewrotu majowego (inteligencja – piłsudczycy), „Kwart. Hist.” 1970 nr 2; Historia dyplomacji polskiej, t. 4: 1918–1939, Pod redakcją P. Łossowskiego, W. 1995; Irving D., Accident. The Death of General Sikorski, London 1967; Kisielewski T., Federacja środkowo-europejska. Pertraktacje polsko-czechosłowackie 1939–1943, W. 1991; Korpalska W., Niepodległościowa działalność Władysława Sikorskiego a program Polskiego Stronnictwa Postępowego (przyczynek do nieznanych dziejów polskich partii politycznych w latach 1910–1914), Zesz. Nauk. Wyższej Szkoły Pedagog. w Bydgoszczy. Studia z Nauk Społ. Z. 2: 1979 s. 7–26; taż, Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia polityczna, Wr. 1981 (bibliogr.); Kotwicz R., Działalność Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego, „Zbliżenia” 1992 nr 1 s. 28–34; Kowalski W. T., Walka dyplomatyczna o miejsce Polski w Europie (1939–1945), W. 1979; tenże, Tragedia w Gibraltarze, W. 1982; Kukiel M., Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski walczącej, Londyn 1970; tenże, Strategiczne koncepcje gen. Sikorskiego w drugiej wojnie światowej, „Bellona” 1955 z. 3; Łuczak C., Od pierwszej do ostatniej godziny drugiej wojny światowej. Dzieje Polski i Polaków, P. 1995; Micewski A., Z geografii politycznej II Rzeczypospolitej, Kr. 1964; Mleczak J., Akcja werbunkowa Naczelnego Komitetu Narodowego w Galicji i Królestwie Polskim w latach 1914–1916, Przemyśl 1988; Molenda J., Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918, W. 1980; Musialik Z., General Weygand and the Battle of the Vistula 1920, London 1987; Pajewski J., Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1926, Kr. 1995; Panecki T., Generał broni Władysław Eugeniusz Sikorski (1881–1943). W. 1993; Pestkowska M., Uchodźcze pasje, Paris 1991; Piber A., Finanse generała Sikorskiego, „Polityka” 1971 nr 19; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Londyn 1960 III; Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, t. II: Walki formacji polskich na Zachodzie 1939–1945, W. 1981; Popławski Z., Dzieje Politechniki Lwowskiej 1844–1945, Wr. 1992; Półćwiartek J., Z dziecięcych i młodzieńczych lat generała Władysława Sikorskiego w Rzeszowskiem, „Roczn. Nauk.-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagog. w Rzeszowie” Z. 28: 1976; Pruszyński M., Dramat Piłsudskiego. Wojna 1920, W. 1994; Przybylski H., Chrześcijańska Demokracja i Narodowa Partia Robotnicza w latach 1926–1937, W. 1980; tenże, Front Morges w okresie II Rzeczypospolitej, W. 1972; Rzepecki J., O Władysławie Sikorskim w legionach, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1965 nr 4, 1966 nr 1; Siemaszko Z. S., W sowieckim osaczeniu 1939–1943, Londyn 1991; Sikorski: Soldier and Statesman. A. Collection of Essays, Edited by Kerth Sword, London 1990; Skodlarski J., Epilog układu Sikorski–Beneš. Z dziejów polsko-czechosłowackich w latach 1939–1949, W. 1988; Srokowski S., NKN. Zarys historii Naczelnego Komitetu Narodowego, Kr. 1923; Stawecki P., Polityka wojskowa Polski 1921–1926, W. 1981; Stroński S., General Sikorski’s Achievement, Perth, Scotland [b. r. w.]; Suleja, W., Orientacja austro-polska w latach I wojny światowej (do aktu 5 listopada 1916 roku), Wr. 1992; tenże, Spór o kształt aktywizmu. Piłsudski a Sikorski w latach I wojny światowej, w: Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, Wr. 1983 V 141–95; Szczypek J., Władysław Sikorski. Fakty i legendy, Rzeszów 1984 (liczne fot.); Tendyra B., Władysław Sikorski w oczach Brytyjczyków, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1991 z. 97; Terlecki O., Generał ostatniej legendy. Rzecz o generale Władysławie Sikorskim, Chicago 1976; tenże, Generał Sikorski, Kr. 1981 I–II; Terry S. M., Poland’s Place in Europe. General Sikorski and the Origin of the Oder-Neisse Line, 1939–1943, Princeton 1983; Tkocz Z., Kryzys rządu polskiego w Londynie, lipiec 1940. Walka o myśl polityczną i władzę, „Niepodległość” T. 18: 1985; Valenta J., Gibraltar 1943, „Więź” 1983 nr 7; Wandycz P., Czechoslovak-Polish Confederation and the Great Powers 1940–1943, Bloomington 1956; Wapiński R., Na drodze do przywództwa narodu. Przyczynek do biografii Władysława Sikorskiego, „Przegl. Polonijny” 1981 z. 2; tenże, Władysław Sikorski, Wyd. 3, W. 1982; Władysław Sikorski. Ignacy Paderewski, Praca zbior. pod red. C. Blocha, L. 1988; Władysław Sikorski. Żołnierz i polityk, W. 1983; Władysław Sikorski – żołnierz i polityk. Zbiór rozpraw i artykułów pod redakcją J. Półćwiartka, Rzeszów 1987; Władze RP na obczyźnie podczas II wojny światowej. Praca zbiorowa pod red. Z. Błażyńskiego, Londyn 1994; Włodek L. M., Działalność Władysława Sikorskiego u zarania niepodległości na terenie Przemyśla w październiku i listopadzie 1918 roku, „Przemyskie Zap. Hist.” R. 6/7: 1989/90 (1991) s. 203–11; Wróbel P., Władysław Sikorski, premier Rzeczypospolitej 16 XII 1922 – 26 V 1923, w: Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, Pod red. A. Chojnowskiego i P. Wróbla, Wr. 1992; Wrzosek M., Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914–1918, W. 1990; tenże, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918–1921, W. 1992; Wyrwa T., Stosunki rządu generała Sikorskiego z rządem Pétaina, ,,Zesz. Hist.” (Paryż) 1992 z. 101; tenże, Z dziejów rządu polskiego w Angers (listopad 1939 – czerwiec 1940), tamże Z. 68: 1984 s. 214–27; Wyszczelski L., Polska myśl wojskowa 1914–1939, W. 1988; Zaporowski Z., Z działalności premiera Władysława Sikorskiego (grudzień 1922 – maj 1923), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” Sectio F: Historia, T. 51: 1996 s. 149–61; Żaroń P., Kierunek wschodni w strategii wojskowo-politycznej gen. Władysława Sikorskiego 1940–1943, W. 1988; – AK w dokumentach, Wr. 1990 I–III; Albin J., Listy Władysława Sikorskiego do Franciszka Smolki z lat 1902–1906, „Ze skarbca kultury” 1972 z. 23; Anders W., Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, Newton 1950; Arch. Paderewskiego, III–IV; Bitwa warszawska, t. I, Bitwa nad Bugiem, W. 1935 cz. 1–2, W. 1939 t. II cz. 1, W. 1938 cz. 2; Bitwa warszawska 13–28 VIII 1920. Dokumenty operacyjne, cz. 1 (13–17 VIII), W. 1995; Bohusz-Szyszko Z., Czerwony sfinks, Londyn 1992; Borkowski Z., Wspomnienia z drugiej wojny światowej 1939–1943, „Zesz. Hist.” 1974 z. 29, 1975 z. 31–3; Cazalet V. A., With Sikorski to Russia, London 1942; Ciechanowski J., Defeat in Victory, London 1948; Cieplewicz M., Generałowie polscy w opinii J. Piłsudskiego, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1966 nr 1; tenże, Uwagi o stanie armii gen. Władysława Sikorskiego, tamże 1981 nr 1; Dąbrowska M., Dzienniki, W. 1988 I–II; Dąbrowski J., Dziennik 1914–1918, Kr. 1977; Documents on Polish Soviet Relations 1939–1945, Vol. 1, 1939–1943, London 1961; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. VII: styczeń 1939 – grudzień 1943, W. 1973; Dokumenty Naczelnego Komitetu Narodowego 1914–1917, Kr. 1917; Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918–1939, t. I: 1918–1932, Pod red. T. Jędruszczaka i M. Nowak-Kiełbikowej, W. 1989; Dokumenty z historie československé politiky 1939–1943, Praha 1966 I–II; Generał Władysław Sikorski – w 110 rocznicę urodzin, Chicago Il. 1991 (Broszura okolicznościowa Fundacji im. Gen. Sikorskiego w Chicago); Grabski S., Pamiętniki, W. 1989 I–II; Grabski W., Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924–1925), W. 1927; Grobicki J., Dwa niedoszłe zamachy. (Przyczynek do biografii o gen. Sikorskim), „Zesz. Hist.” Z. 3: 1963 s. 93–102; Grzędziński J., Maj 1936, Paryż 1965 s. 82, 86; Horyń R., Generał Sikorski w świetle dokumentów, W. 1996; „Jak doszło do wojny domowej” i „Przewrót majowy”. (Dwa nieopublikowane memoriały), Oprac. M. Pietrzak, „Kwart. Hist.” 1959 nr 1; Jaklicz J., 17 września 1939 r. w Sztabie Naczelnego Wodza. Kartki z dziennika wojennego, „Zesz. Hist.” 1967 z . 12; Janik M., W służbie idei niepodległości. Pamięci Hipolita Śliwińskiego. Wspomnienia, Kr. 1934; Jędrzejewicz W., Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Londyn 1981 I–II; Januszajtis M. Żegota, Życie tak burzliwe… . Wspomnienia i dokumenty, W. 1993; Józef Piłsudski, Korespondencja 1914–17, Oprac. S. Biegański, A. Suchcitz, Londyn 1984; Konferencja generała Sikorskiego w Bejrucie 23 kwietnia 1943, Przygotował do druku J. Ciechanowski, „Zesz. Hist.” 1985 z. 74; Kopański S., Wspomnienia wojenne 1939–1946, Londyn 1961; Kot S., Listy z Rosji do Gen. Sikorskiego, Londyn 1955: tenże, Wspomnienia z początkowego okresu II wojny światowej, „Przegl. Polonijny” 1981 nr 2; Kwiatkowski M., Rząd i Rada Narodowa R.P. w świetle faktów i dokumentów od września 1939 do lutego 1942 r., Londyn 1942; Leitgeber B., Bez przesądów i lęku. Z albumu poznańskiego dyplomaty malarza i podróżnika, P. 1993; Lisiewicz M., Z pamiętnych dni. Wspomnienia adiutanta, Londyn 1944; Listy Władysława Sikorskiego do Władysława L. Jaworskiego i Prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego (1914–1919). Oprac. […] Z. Koziński i Z. Pietrzyk, Kr. 1987; Łubieński L., Ostatnie rozmowy śp. gen. Sikorskiego w Gibraltarze, „Zesz. Hist.” 1983 z. 65; Machalski T., Co widziałem i przeżyłem, London 1980; Merwin B., Z Dulfalvy nad Tagliamento, Kr. 1918; Mitkiewicz L., Z gen. Sikorskim na obczyźnie. (Fragment wspomnień), Paryż 1968; Młynarski F., Wspomnienia, W. 1971; Nagórski Z., Wojna w Londynie. Wspomnienia 1939–1945, Paris 1966; Nie tylko pierwsza Brygada (1914–1918). Z dokumentów, wspomnień, listów pozostawionych przez Stanisława Rostworowskiego, W. 1993 I–III; Obrona Lwowa 1–22 listopada 1918, Lw. 1933–6 I–II; Olchowicz K., Ćwierć wieku z „Kurierem Warszawskim” (1914–1939), Kr. 1974; Pierwsza wojna polska (1918–1920). Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Generalnego…, Oprac. S. Pomarański, W. 1920; Piłsudski J., Pisma zbiorowe, W. 1937 IV–IX; tenże, Pisma zbiorowe. Uzupełnienia, Red. A. Garlicki, R. Świętek, W. 1993 II; Poland in the British Parliament 1939–1945, Compiled and ed. by W. Jędrzejewicz, New York 1946–59 I–II; Pol. Siły Zbrojne II, cz. 1, 2; Popiel K., Generał Sikorski w mojej pamięci, Londyn 1978; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Protokoły odpraw u gen. Wł. Sikorskiego z 24 i 27 kwietnia 1942 r., Przygotował do druku J. Ciechanowski, „Zesz. Hist.” 1980 z. 52; Protokoły z posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, Oprac. W. Rojek przy współpracy A. Suchcitza, październik 1939 – czerwiec 1940, Kr. 1994–5 I–II; Raczyński E., W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora 1939–1945, Londyn 1960; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965; Retinger J., Memoirs of an Eminence Grise, Ed. by J. Pomian, London 1972; Romer A., Z Sikorskim i Mikołajczykiem, Lens [b.r.w.]; Romer T., Moja misja jako ambasadora RP w Związku Sowieckim, „Zesz. Hist.” 1974 z. 30; Rzepecki J., Rozejście się Sikorskiego z Piłsudskim w świetle korespondencji Izy Moszczeńskiej z sierpnia 1915 r., „Kwart. Hist.” 1960 nr 3; Sikorski – Sosnkowski – nieznane listy generałów, „Życie Liter.” 1985 nr 14–19; Sokolnicki M., Dziennik ankarski 1939–1945, Londyn 1965; tenże, Rok czternasty, Londyn 1961; Strumph-Wojtkiewicz S., Sikorski i jego żołnierze, Ł. 1946; Studnicki W., Ludzie, idee i czyny, W. [b.r.w.]; Trzy przemówienia generała Władysława Sikorskiego, Oprac. A. Basak, „Odra” 1981 nr 7/8; Układ Sikorski–Majski. Wybór dokumentów, Wybrał, oprac. i wstępem poprzedził E. Duraczyński, W. 1990; Utnik M., Sztab polskiego Naczelnego Wodza w latach II wojny światowej, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1973 nr 2, 4, 1974 nr 1, 1975 nr 4; W kraju i na emigracji. Materiały z londyńskiego archiwum ministra prof. Stanisława Kota (1939–1943), Wybór i oprac. J. Gmitruk, Z. Hemmerling, J. Sałkowski, W. 1989; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964–5, I–III; Zabiełło S., Na posterunku we Francji, W. 1967; Zając J., Dwie wojny, Londyn 1964; – „Nowiny” 1981 nr 98–102; „Nowiny Rzeszowskie” 1993 nr z 30 III, 24 VI, 20 IX; – AAN: Arch. I. Paderewskiego, sygn. 1677, 1678, 1680, 1682, 1850, 2052, 3976–3978, Akta W. Sikorskiego, Protokoły posiedzeń Komitetu Politycznego Rady Ministrów 1921–1923; Arch. Inst. Pol. i Muz. im. Gen. Sikorskiego w Londynie: Dziennik Czynności Naczelnego Wodza, Prezydium Rady Ministrów, sygn. 37, 60; CAW: Akta personalne S-ego; B. Jag.: K. M. Morawski, Wspomnienia 1914–1938; B. Ossol.: Sikorski W., Dzienniki, Papiery Rozwadowskich, sygn. 8003 II, 13.489 II; B. PAN w Kr.: sygn. 7862, 8061; Public Record Office w Londynie: Fo 371.

Roman Wapiński